สัตว์พื้นท้องน้ำ

    จากการวิเคราะห์องค์ประกอบของสัตว์พื้นท้องน้ำในพื้นที่ศึกษาทั้งหมดในรอบปี พบสัตว์พื้นท้องน้ำทั้งหมด 3 ไฟลัม (Phylum) 6 ชั้น (Class) 17 อันดับ (Order) 35 วงศ์ (Family) ซึ่งการวิเคราะห์องค์ประกอบสัตว์พื้นท้องน้ำตามหลักอนุกรมวิธานสามารถสรุปได้ดังตารางที่ 11

    เมื่อพิจารณาองค์ประกอบทางชนิดของสัตว์พื้นท้องน้ำ จะพบว่าสัตว์ในไฟลัม Arthropoda ซึ่งเป็นสัตว์ที่มีลักษณะขาเป็นข้อปล้อง มีความหลากหลายทางชนิดมากที่สุด โดยประกอบด้วยสัตว์พื้นท้องน้ำมากถึง 9 อันดับ 23 วงศ์ กลุ่มที่มีความหลากหลายมากที่สุดคือ Class Insecta ได้แก่แมลงและตัวอ่อนของแมลงต่างๆ ซึ่งถือเป็นสัตว์ที่มีจำนวนชนิดและมีประชากรมากที่สุดในโลก และรองลงมาได้แก่สัตว์ในไฟลัม Mollusca คือกลุ่มของหอยฝาเดียว (Gastropoda) และหอยสองฝา (Bivalvia) สัตว์พื้นท้องน้ำกลุ่มต่างๆ ที่พบในหนองหาร แสดงในภาพที่ 29

    การศึกษาสัตว์พื้นท้องน้ำเชิงปริมาณในหนองหาร รวบรวมข้อมูลจากสถานีศึกษา 12 สถานีโดยรอบหนองหาร โดยจำแนกข้อมูลออกเป็นความหนาแน่นของสัตว์ที่อาศัยบริเวณผิวหน้าดินหรือฝังตัวอยู่ใต้พื้นท้องน้ำ (ตารางที่ 12, 13 และ 14) และสัตว์ไม่มีกระดูกสันหลังที่อาศัยเกาะอยู่ตามพรรณไม้น้ำ (ตารางที่ 15, 16 และ 17)

    ผลการสำรวจในบริเวณผิวหน้าดินและในดินพื้นท้องน้ำ ในเดือนตุลาคม 2559 พบสัตว์พื้นท้องน้ำทั้งหมด 14 วงศ์ อยู่ใน Phylum Annelida 2 วงศ์, Phylum Arthropoda 9 วงศ์ และ Phylum Mollusca 3 วงศ์ ในเดือนกุมภาพันธ์ 2560 พบสัตว์พื้นท้องน้ำทั้งหมด 22 วงศ์ อยู่ใน Phylum Annelida 2 วงศ์, Phylum Arthropoda 14 วงศ์ และ Phylum Mollusca 6 วงศ์ ในเดือนมิถุนายน 2560 พบสัตว์พื้นท้องน้ำทั้งหมด 10 วงศ์ อยู่ใน Phylum Annelida 2 วงศ์, Phylum Arthropoda 6 วงศ์ และ Phylum Mollusca 2 วงศ์ สัตวพื้นท้องน้ำที่พบเป็นกลุ่มเด่น ได้แก่ ตัวอ่อนริ้นใน Order Diptera (Phylum Arthropoda) ซึ่งเป็นตัวอ่อนของริ้นน้ำจืดหรือมักเรียกกันว่าหนอนแดง และริ้นน้ำเค็มหรือปึ่ง ตัวอ่อนแมลงในอันดับนี้สามารถบ่งชี้คุณภาพของน้ำที่มีการปนเปื้อนสารอินทรีย์อยู่ได้ โดยกลุ่มตัวอ่อนริ้นสามารถทนทานได้ในสภาพที่มีออกซิเจนต่ำได้ดี จึงสามารถพบได้ในแหล่งน้ำทั่วไปจนถึงแหล่งน้ำเน่าเสียมาก นอกจากนี้ยังพบไส้เดือนน้ำจืด (Oligochaetes) ซึ่งสามารถแสดงคุณภาพน้ำที่มีสารอินทรีย์สะสมอยู่ได้ จากผลการศึกษาพบว่า ในเดือนมิถุนายน 2560 จะมีชนิดและปริมาณของสัตว์พื้นท้องน้ำน้อยกว่าในเดือนอื่นๆ เนื่องจากสัตว์บริเวณพื้นท้องน้ำจะถูกพัดพาไปกับการหลากของน้ำตามฤดูกาล

    ผลการสำรวจสัตว์ไม่กระดูกสันหลังที่อาศัยเกาะตามพรรณไม้น้ำ ในเดือนตุลาคม 2559 พบสัตว์ทั้งหมด 19 วงศ์ อยู่ใน Phylum Annelida 1 วงศ์, Phylum Arthropoda 13 วงศ์ และ Phylum Mollusca 5 วงศ์ ในเดือนกุมภาพันธ์ 2560 พบสัตว์ทั้งหมด 27 วงศ์ อยู่ใน Phylum Annelida 2 วงศ์, Phylum Arthropoda 19 วงศ์ และ Phylum Mollusca 6 วงศ์ ในเดือนมิถุนายน 2560 พบสัตว์ทั้งหมด 17 วงศ์ อยู่ใน Phylum Annelida 2 วงศ์, Phylum Arthropoda 13 วงศ์ และ Phylum Mollusca 2 วงศ์ กลุ่มของสัตว์ที่พบมากที่สุดได้แก่ กุ้งฝอย (Macrobrachium lanchesteri) รองลงมาได้แก่พวกแมลงและตัวอ่อนแมลงต่างๆ ได้แก่ มวนน้ำ ตัวอ่อนแมลงปอ ตัวอ่อนแมลงชีปะขาว และแมลงดาสวน โดยลักษณะทางกายภาพของแหล่งอาศัยที่เป็นกอพรรณไม้น้ำนี้มีความเหมาะสมในการดำรงชีวิตของสัตว์ในกลุ่มนี้ ซึ่งหาอาหารโดยการล่าสิ่งมีชีวิตขนาดเล็กกว่าหรือการกินสาหร่ายและตะไคร่น้ำเป็นอาหาร นอกจากเป็นแหล่งอาหารแล้วบริเวณที่มีพรรณไม้น้ำหนาแน่นยังเป็นพื้นที่หลบซ่อนตัวจากผู้ล่า เป็นแหล่งวางไข่เจริญพันธุ์ที่ดี เนื่องจากโดยส่วนมากบริเวณที่มีพรรณไม้น้ำหนาแน่นจะมีน้ำที่นิ่งและมีตะกอนตกทับถมมากด้วย โดยสถานีที่มีจำนวนวงศ์ของสัตว์มากที่สุด ได้แก่สถานี NH5 ทางทิศตะวันออกเฉียงเหนือของหนองหาร ซึ่งเป็นอ่าวเปิดที่มีพรรณไม้น้ำหนาแน่นมาก จนทับถมกันเป็นพื้นท้องน้ำเหลวนิ่ม มีปริมาณน้ำในดินตะกอนมากกว่าร้อยละ 90 และสารอินทรีย์ในดินตะกอนมากกว่าร้อยละ 20

    พื้นที่ที่มีความหลากหลายทางชนิดและปริมาณของสัตว์พื้นท้องน้ำที่ค่อนข้างมากและมีลักษณะของพื้นที่ที่น่าสนใจ ได้แก่ สถานี NH11 จุดเชื่อมต่อกับลำน้ำพุง เป็นระบบนิเวศที่มีน้ำไหลตลอดปีและพื้นท้องน้ำเป็นกรวดและทรายที่ถูกกระแสน้ำพัดพามาทับถม ทำให้มีสารอินทรีย์เข้ามาหมุนเวียนในบริเวณนี้ด้วย จึงถือเป็นจุดที่สามารถพบสิ่งมีชีวิตได้ในหลายกลุ่มทั้งกลุ่มของหนอนปลอกน้ำใน Order Trichoptera ซึ่งโดยส่วนใหญ่จะพบได้ในลำธารที่มีน้ำไหลแรง มีความสะอาดและสามารถบ่งชี้สภาพแหล่งน้ำที่ดีเพราะไวต่อความเปลี่ยนแปลง และอาจหายไปจากพื้นที่หากคุณภาพน้ำเปลี่ยนแปลงไป รวมทั้งกลุ่มที่ทนทานต่อสภาพแวดล้อมในช่วงกว้างอย่างริ้นน้ำจืด และจุดที่น่าสนใจในสถานี NH11 คือมีหอยสองฝาอาศัยอยู่ในปริมาณมาก ซึ่งแม้จะพบหอยสองฝาในการสุ่มตัวอย่างจากอุปกรณ์เก็บดินไม่มากนัก แต่จากการสำรวจโดยรอบพื้นที่ปากลำน้ำพุงนี้จะพบหอยสองฝาหลากหลายชนิด ได้แก่ หอยกาบแหลม (Ensidens sp.) หอยกาบอ้วน (Uniandra sp.) หอยกาบลาย (Scabies sp.) และหอยทราย (Corbicula sp.) ซึ่งสามารถนำมาบริโภคและนำเปลือกไปใช้ประโยชน์อย่างอื่นได้ ทั้งนี้ ลักษณะทางกายภาพของพื้นที่ปากลำน้ำพุง มีความเหมาะสมในการอยู่อาศัยของพวกหอยสองฝา ซึ่งต้องกินอาหารโดยการกรองตะกอนสารอินทรีย์ผ่านมวลน้ำที่มีการไหล และหอยเหล่านี้สามารถฝังตัวอยู่ในพื้นท้องน้ำที่ไม่แข็งหรืออ่อนนุ่มจนเกินไป

    จากตารางแสดงความหนาแน่นของสัตว์พื้นท้องน้ำที่อาศัยบริเวณผิวหน้าดินหรือฝังตัวอยู่ในดินพื้นท้องน้ำ โดยเฉพาะในเดือนมิถุนายน 2560 (ตารางที่ 17) พบว่ามีสัตว์พื้นท้องน้ำอยู่น้อยมากและในบางพื้นที่ก็ไม่พบสัตว์พื้นท้องน้ำเลย ซึ่งเกิดจากอิทธิพลของฤดูกาลที่มีน้ำหลากเข้ามาสู่พื้นที่ในช่วงต้นฤดูฝน เมื่อระดับน้ำเพิ่มขึ้นและมีการพัดพาตะกอนหน้าดิน ทำให้สัตว์ไม่สามารถอยู่ในพื้นที่ได้ รวมทั้งสภาพทั่วไปของพื้นท้องน้ำหนองหาร ซึ่งผิวหน้าดินปกคลุมไปด้วยพรรณไม้น้ำอย่างหนาแน่น ทั้งต้นที่ยังมีชีวิตอยู่และซากพรรณไม้น้ำที่ตายทับถมกันจำนวนมากจนเป็นชั้นหนา สารอินทรีย์ที่สะสมเหล่านี้หากมีปริมาณมากอาจทำให้ออกซิเจนในน้ำที่มีในบริเวณรอยต่อระหว่างดินกับน้ำลดต่ำลงจากการถูกนำไปใช้ในการย่อยสลายสารอินทรีย์ ก่อให้เกิดมลภาวะจากความเน่าเสียของพื้นท้องน้ำได้ และสภาพของพื้นท้องน้ำที่มีการทับถมของพืชน้ำดังกล่าวนี้อาจไม่เหมาะสมต่อการอยู่อาศัยของสัตว์ไม่มีกระดูกสันหลังหลายชนิดอีกด้วย

    สัดส่วนเชิงปริมาณของสัตว์พื้นท้องน้ำเมื่อเปรียบเทียบกันในแต่ละฤดูกาล (ภาพด้านบน) พบว่าองค์ประกอบของกลุ่มสัตว์ที่อาศัยอยู่ตามพรรณไม้น้ำจะมีการเปลี่ยนแปลงน้อยกว่าสัตว์ที่อาศัยบริเวณผิวหน้าดินหรือฝังตัวอยู่ในดิน โดยมีกลุ่มหลักได้แก่ Phylum Arthropoda ซึ่งพบทั้งแมลงน้ำและกุ้งในปริมาณมากในทุกฤดูกาล เนื่องพรรณไม้น้ำในหนองหารมีหนาแน่นในทุกฤดูกาลโดยเฉพาะพืชใต้น้ำ (submerged plants) ที่คงยึดรากอยู่กับที่ไม่ได้ถูกกระแสลมพัดพาไปเหมือนพืชลอยน้ำ (floating plants) สำหรับในส่วนของสัตว์ที่อาศัยบริเวณผิวหน้าดินหรือฝังตัวอยู่ในดินจะมีกลุ่มที่ผันแปรไปตามฤดูกาลได้แก่ Phylum Annelida และ Phylum Mollusca ซึ่งมีสัตว์หลายชนิดดำรงชีวิตอยู่ในมวลดินเท่านั้นและไม่พบเกาะตามพรรณไม้น้ำ เช่น หอยสองฝา (Class Bivalvia)